Smart Contracts to programy (algorytmy) komputerowe, które – z założenia – mają nie tylko pełnić funkcję umowy, ale nawet umożliwić jej automatyczne i (zasadniczo) nieodwoływalne wykonanie. Ten fenomen ma być kolejnym elementem składowym dla rozwoju tzw. lex informatica, czyli systemu występującego w świecie wirtualnym i mającym oderwać się od systemu prawnego.
Blockchain a smart kontrakty
Dyskutując na temat smart kontraktów nie jest pozbawiona znaczenia technologia, w ramach której program ten jest stosowany. Największą popularność dziś zyskują smart kontrakty stosowane w ramach technologii blockchain (jest to smart kontrakt sensu stricto). Ze względu na swoiste cechy wspomnianej technologii (zwłaszcza rozproszenie bazy danych i zasadniczą nie zmienialność tych danych), należy odróżnić je od smart kontraktów (sensu largo). Te drugie stosowane są w ramach innego typu technologii (np. programy umożliwiające przeprowadzenie zapłaty na serwisach internetowych np. Allegro).
Technologia umożliwi wybór systemu prawnego…
Jeżeli podmioty chcą się oderwać od systemu prawnego (jurysdykcji prawnej) na rzecz systemu informatycznego (jurysdykcji cyfrowej), mogą oni wówczas osiągnąć ten cel jedynie w sposób faktyczny. Rzecz jasna, podmiotom prawa prywatnego nie służy kompetencja do wyłączenia zastosowania systemu prawnego w danym obszarze ich życia. Dokonana przez nich transakcja zawsze będzie oceniana z perspektywy systemu prawnego (i może być oceniona nawet jako np. nieważna).
Podmioty te zrezygnują z powoływania się na system prawny jedynie w sposób faktyczny (de facto), co umożliwiają różne instrumenty systemu cyfrowego (np. zasadnicza anonimowość, automatyczne i nieodwoływalne wykonanie treści smart kontraktu). Innym możliwym rozwiązaniem tego typu przypadków jest ocena prawna, że strony wówczas dokonują czynności prawnej z której wynikają niezaskarżalne prawa i obowiązki (tzw. zobowiązanie niezupełne ab initio). Dopuszczalność tego typu czynności jest jednak sporna.
…choć trzeba pamiętać o potencjalnych problemach
Problem zaczyna się jednak wtedy, gdy podmioty profesjonalne chciałyby w ramach obrotu masowego skorzystać z tak wypracowanego systemu informatycznego, bez jednoczesnej rezygnacji faktycznej z systemu prawnego. Rodzi się wówczas podstawowe pytanie, czy obecnie obowiązujące regulacje prawa prywatnego umożliwiają im zawarcie umowy z konsumentem przy wykorzystaniu smart kontraktu sensu stricto (opartego na technologii blockchain)? W literaturze niektórych systemów prawnych (np. austriackim) odpowiada się negatywnie na tak postawione pytanie. W tym zakresie powstaje szereg wątpliwości. Poniżej wskazano kilka z nich.
Tożsamość uczestników obrotu
Po pierwsze, brak ustalenia tożsamości uczestników obrotu (z imienia i nazwiska). Czynności dokonywane w ramach rozproszonych baz danych są co do zasady anonimowe, ponieważ strony identyfikują się jedynie cyfrowo (np. Ox3C2D873b8c87A4d9e4F60338598324843593289). Tworzy to podstawowy problem, czy polski system prawny umożliwia złożenie tzw. anonimowego oświadczenia woli. Problem ten jednak jest pozbawiony znaczenia w obrocie konsumenckim, ponieważ cały szereg regulacji prawa cywilnego nakłada na przedsiębiorców obowiązki informacyjne, w tym dotyczące danych identyfikujących przedsiębiorcę (np. art. 8 ust. 2 ustawy o prawach konsumenta).
Język techniczny
Po drugie, problematyczna jest kwestia języka technicznego. Co do zasady, smart kontrakty mogą być stosowane z wykorzystaniem, jak i bez wykorzystania odpowiedniego interfejsu. Jednakże, niezależnie od tego, dla pełnego zrozumienia funkcjonowania smart kontraktu konieczne jest dokonanie dekompilacji kodu programu (czyli przetłumaczenie kodu maszynowego, z natury nieczytelnego dla człowieka, na kod pierwotny). Jednakże, co jest dla większości oczywiste, nie każdy konsument będzie posiadał umiejętności informatyczne umożliwiające zrozumienie tego kodu. Problem ten koresponduje z funkcją art. 7 ust. 1 ustawy o języku polskim, zgodnie z którym obrót z udziałem konsumentów, przy spełnieniu określonych w nim warunków, odbywa się z użyciem języka polskiego. Wyklucza to tym samym – jak można przyjąć – język techniczny umowy.
Brak możliwości odwołania
Po trzecie, problemem jest również zasadnicza nie odwoływalność funkcjonowania smart kontraktów. Jednakże, cecha ta stanowi jedynie zasadę, bowiem wgrany na blockchain kod programu nie może już być cofnięty, chyba że w samym kodzie przewidziano taką możliwość (takie „klauzule” odwołujące mogą przybierać różne postaci). Uwzględnienie tego faktu ma istotne znaczenie np. z perspektywy konsumenckiego prawa do odstąpienia, czy określanego również jako prawa do odwołania umowy.
Wielokrotne wykorzystanie
Po czwarte, przy stosowaniu smart kontraktu z zamiarem jego wielokrotnego wykorzystania może powstać pytanie, czy kod programu nie stanowi wzorca umownego. Smart kontrakty stanowią nową postać umów adhezyjnych. Przy akceptacji tego wniosku, dla skutecznego związania treścią kodu programu wymagane jest nie tylko złożenie dwóch zgodnych oświadczeń woli, ale również przesłanek inkorporacji wzorca (co ma znaczenie głównie z perspektywy zrozumiałości treści wzorca) oraz kontroli abuzywności postanowień niewynegocjowanych indywidualnie.
Podsumowanie
Powyższe problemy, jakkolwiek nasuwające zasadnicze wątpliwości, są rozwiązywalne. W tym celu, konieczne jest wykorzystanie przez przedsiębiorcę rozbudowanego systemu informacyjnego w ramach sprawnego działającego interfejsu. Treści zawarte w kodzie smart kontraktu powinny być w jak najbliższym stopniu przetłumaczone na język polski (naturalny). W tym celu najbardziej efektywny jest model umowy ricardiańskiej (Ricardian Contract), która polega na sporządzeniu dwóch dokumentów – jednego w języku technicznym, drugiego w języku naturalnym. Jeżeli ich treść pokrywa się, to wówczas możliwe są do spełnienia wymogi intelektualnej możliwości zapoznania się z treścią wzorca (kodu smart kontraktu).
Zreferowane zagadnienie, jak i wiele innych, można szerzej znaleźć w monografii K. Kowacza, K. Wielgusa pt. „Smart kontrakty w prawie umów”, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2021 (s. 1-253). W pracy znajduje się kompleksowe opracowanie problematyki z perspektywy polskiego oraz europejskiego prawa umów.
Więcej informacji znajdziesz na:
Jeśli interesuję Cię temat umów w prawie nowych technologii sprawdź również:
Autor: Kamil Wielgus
